Η Ελιά στη Μεσόγειο

12 μήνες με την Ελιά

Το βιβλίο “12 μήνες με την Ελιά” είναι μια εξαίρετη έκδοση του Πολιτιστικού Οργανισμού “Οι δρόμοι της Ελιάς” του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Μεσσηνίας.

Δυστυχώς απ’ ότι γνωρίζω δεν κυκλοφόρησε ποτέ στα βιβλιοπωλεία αλλά μοιράστηκε σε φορείς και οργανισμούς. Καποια στιγμή κατάφερα να εξασφαλίσω ένα αντίτυπο από την Νομαρχία Ηρακλείου και αποφάσισα να δημοσιεύσω online μερικά αποσπάσματα, ώστε να μπορέσει να φτάσει στο ευρύ κοινό η εμπνευσμένη δουλειά που περιέχεται στην έκδοση αυτή.

Γιάννης Σαματάς

Πολιτιστικό Οδοιπορικό στους Δρόμους της Ελιάς

Εδώ και χιλιετίες, το κατ’ εξοχήν δέντρο του μεσογειακού χώρου, η ελιά, συνυπάρχει με τους λαούς της Μεσογείου, έχει συνδεθεί με την καθημερινότητα και τις συνήθειές τους και, έχοντας ξεπεράσει τα όρια του τοπίου, έχει αφήσει τα ίχνη της σε όλους τους πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν στα παράλια της.

Ελιά, ένα δώρο της φύσης, μια λέξη-κλειδί για την κατανόηση της εξέλιξης πολλών περιοχών αλλά και μια πρόκληση για να ταξιδέψεις ακολουθώντας τους δρόμους και την πλούσια ιστορία της γύρω από τη Μεσόγειο, τη Μεσόγειο της Ελιάς.

Το Πολιτιστικό Οδοιπορικό “Οι Δρόμοι της Ελιάς” είναι μια περιπλάνηση σε πανάρχαιους δρόμους γεμάτους ελιές, που ξεκινά από τη Μεσσηνία και κάνει τον γύρο της Μεσογείου για να φέρει κοντά τους μεσογειακούς λαούς, τους λαούς της ελιάς. Της ελιάς που τους αγκαλιάζει και τους τρέφει εδώ κι αιώνες και σήμερα τους ανοίγει νέους δρόμους επικοινωνίας μέσα από τα μονοπάτια του δικού της πολιτισμού και της ιστορίας της. Είναι μια προσπάθεια προβολής των προϊόντων της ελιάς και της διαχρονικής αξίας τους για τον άνθρωπο στις μεγάλες διεθνείς αγορές, μέσω πολιτιστικών εκδηλώσεων εμπνευσμένων από το παρελθόν της ελιάς και το μέλλον της, με τη συμμετοχή όλων των ελαιοπαραγωγικών χωρών της Μεσογείου.

Γιώργος Καραμπάτος
Πρόεδρος Επιμελητηρίου Μεσσηνίας

H φυσιογνωμία των λαών και των κοινωνιών πλάθεται, εκτός των άλλων, και μέσα από τον διάλογό τους με τον φυσικό χώρο που τους περιβάλλει.

Για τους Έλληνες και τους άλλους μεσογειακούς λαούς, αν θα έπρεπε να κατονομάσουμε ένα χαρακτηριστικό της οικείας σ’ αυτούς φύσης, ένα καρποφόρο δένδρο που επέδρασε όχι μόνο στην κοινωνική και οικονομική ραγματικότητα, αλλά και στο πεδίο της λατρευτικής τους πρακτικής, των δοξασιών και των εθίμων, την πρώτη θέση κατέχει αναμφισβήτητα, η ελιά.

«Ελιά, Δέντρο γεμάτο πατρογονικά παραμύθια, το νοιώθει ο καθένας σαν ευλογία και σαν ασφάλεια»

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος)

Αμα ‘χω ‘γω στο σπίτι μου
κρασί, ψωμί και λάδι
ρήγας με τη γυναίκα μου
κοιμάμαι κάθε βράδυ.

(Κρητική μαντινάδα)

Η ελιά ως αυτοφυές δέντρο – αγριελιά – πρωτοεμφανίστηκε στην ανατολική Μεσόγειο εκεί δηλαδή όπου αναπτύχθηκαν μερικοί από τους αρχαιότερους πολιτισμούς. Πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες στις Κυκλάδες, την καρδιά του Αιγαίου, έφεραν στο φως απολιθωμένα φύλλα ελιάς, τα οποία σύμφωνα με τις σύγχρονες μεθόδους χρονολόγησης φαίνεται να είναι ηλικίας 50-60.000 ετών.

Με λίγες σταγόνες λάδι από το καντήλι του Αϊ-Νικόλα γαλήνευαν οι ναυτικοί τη θάλασσα.

Μερικές σταγόνες λάδι σε λίγο νερό φτάνουν για να απαλλάξουν από το “κακό μάτι”.

Μερικές από τις αρχαιότερες μαρτυρίες για την ελιά και το λάδι έχουν ανακαλυφθεί στην Αρχαία Πύλο. Είναι οι πινακίδες της γραμμικής Β’ Γραφής, στις οποίες υπάρχει το ιδεόγραμμα της ελιάς και του ελαιόλαδου, γεγονός που αποδεικνύει ότι η Μεσσηνία είναι μια από τις πατρίδες της ελιάς.

Η καλλιέργεια της ελιάς συνέχισε για πολλούς αιώνες να εξαπλώνεται και να αποτελεί μια από τις κυριότερες ασχολίες των κατοίκων της υπαίθρου. Αξιόλογες μαρτυρίες μιλούν για μεγάλη παραγωγή ελαιόλαδου κατά τη βυζαντινή περίοδο σε πολλές περιοχές της Ελλάδας όπως η Πελοπόννησος, ενώ η παραγωγή και το εμπόριο του ενίσχυσαν, κυρίως από τον 18° αι. κι έπειτα, την οικονομία πολλών ελληνικών περιοχών.

Άριστο αφροδισιακό θεωρείται το ελαιόλαδο κυρίως όταν προέρχεται από άγριες ποικιλίες ελιάς.

Στην Ελλάδα, ο χαρακτηρισμός της δωροδοκίας ως «λάδωμα», οφείλεται στο γεγονός ότι το λάδι στην παραδοσιακή οικονομία κυριάρχησε επί αιώνες ως σταθερή συναλλακτική μονάδα με την οποία ο αγροτικός πληθυσμός πραγματοποιούσε τις συναλλαγές του.

Αξεπέραστη πηγή ζωής, η ελιά είναι παρούσα στα κείμενα των αρχαίων και των σύγχρονων ελλήνων συγγραφέων και ποιητών. Γοητευμένοι από το φως της και τις υπέροχες αρχέγονες ιστορίες που μόνο αυτή ξέρει τόσο όμορφα να διηγείται, την ύμνησαν όσο λίγα δέντρα γιατί την αγάπησαν πολύ. Χωρίς την ελιά το ελληνικό τοπίο θα ήταν πιο φτωχό και οι Έλληνες καλλιτέχνες και ποιητές θα είχαν χάσει μια μοναδική πηγή έμπνευσης.

Καταμεσήμερο Ιουλίου…
που κι αν ακόμα δεν υπήρχαν ελαιώνες…
θα τους είχα επινοήσει.

( Οδυσσέας Ελύτης )

Που τρώει λάδι και ψωμί και λαδωτό πιτάρι,
δεν του επιάνου οι σαϊτιές του χαρομακελάρη.

( Κρητική μαντινάδα )

Η χρησιμοποίηση του δέντρου της ελιάς και των προϊόντων της στην αρχαία τελετουργία καθόρισε από πολύ νωρίς τον συμβολισμό του σαν δέντρο του καλού δίνοντας του μια ξεχωριστή θέση.
Πολύτιμο κι αγαπημένο δέντρο των Ελλήνων και των άλλων μεσογειακών λαών, συνδεδεμένο με την αναγέννηση και το φως, εξακολουθεί μέχρι σήμερα να θεωρείται θεϊκό δώρο, σύμβολο ειρήσης, προστασίας και γονιμότητας.
Το λάδι της ελιάς, όπως το στάρι και το κρασί, αποτελεί στη σύγχρονη λατρεία θρησκευτικό αγαθό και χρησιμοποιείται σε πολλές τελετές της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας.

“Το φως του Αλλάχ μοιάζει με το φως μιας λάμπας που μέσα από το γυαλί αστράφτει σαν ένα λαμπερό αστέρι και φωτίζεται από την ελιά – το ευλογημένο δέντρο – που δεν ανήκει ούτε στην Ανατολή ούτε στη Δύση και το λάδι της φωτίζει χωρίς να το αγγίζει η φωτιά: φως πάνω στο φως”.

( απο το Κοράνι )

«Αγαπάς τα δέντρα Γιωργάκη;» με ρώτησε. «Ποιό αγαπάς περισσότερο;»
“Την ελιά αγαπώ περισσότερο», αποκρίθηκα.
«Κι εγώ την ελιά! Οταν πεθάνω, να φυτέψεις μια ελιά καταμεσίς στο μνήμα μου, να με ρουφήξει με τις ρίζες της. Κι από τον καρπό που θα κάνει κάθε χρόνο, να μου ανάβεις ένα καντηλάκι.»
«Εχε ζωή εσύ, κι εγώ ξέρω τι μνημούρι θα σου χτίσω όταν έρθει η ώρα.»
«Μπα;» είπε ξαφνιασμένη. «Την ελιά να μην ξεχάσεις! Σαν ξέρω πως από τα κόκαλα μου θ’ ανάψει ένα φωτάκι, δε φοβούμαι το θάνατο.»

( Παντελής Πρεβελάκης )

Η ελιά ευδοκιμεί σχεδόν αποκλειστικά στην λεκάνη της Μεσογείου και ο τρόπος καλλιέργειας της αποτελεί βασικό παράγοντα διατήρησης του οικοσυστήματος. Ζει και προσφέρει καρπούς για αιώνες, καλλιεργείται σε κάθε έδαφος, αγαπά το μεσογειακό κλίμα, ζητά έλάχιστη περιποίηση και αξιοποιείται πλήρως ως καρπός, φύλλωμα και ξύλο.
Η ελιά συμβάλλει στην αποτροπή της διάβρωσης σε περιοχές με οξυμένο το φαινόμενο της ερημοποίησης κι αποτελεί πρωταρχικό παράγοντα ανάπτυξης περιοχών με σοβαρά προβλήματα απασχόλησης και συνοχής.

Ελιά, σύμβολο γαλήνης, γονιμότητας, ειρήνης. Τα κλαδιά της έγιναν στεφάνια για να στεφανώνουν τους νικητές των Ολυμπιακών αγώνων και ο πολύτιμος χυμός των καρπών της, το ελαιόλαδο, ήταν το βραβείο για τους νικητές των περίφημων Παναθηναϊκών Αγώνων που γίνονταν προς τιμή της θεάς Αθηνάς.

Στην αρχαία Αθήνα το βραβείο του νικητή στο αγώνισμα του δρόμου ήταν 700 αμφορείς που περιείχαν 2,5 τόνους ελαιόλαδο. Στην αρματοδρομία το βραβείο ήταν 5 τόνοι ελαιόλαδο εξαιρετικής ποιότητας.

Σήμερα υπάρχουν στην Ελλάδα 150.000.000 περίπου ελαιόδεντρα, λειτουργούν 2.800 ελαιοτριβεία και 500.000 οκογένειες ζουν από την καλλιέργεια της ελιάς, αφού σε αρκετές – κυρίως άγονες – περιοχές το ελαιόλαδο αποτελεί το αποκλειστικό εισόδημα των κατοίκων.

Η επί χιλιετίες παρουσία της ελιάς στον ελληνικό αλλά και τον ευρύτερο μεσογειακό χώρο, εκτός από την καθημερινή ζωή κα τις λατρευτικές συνήθειες, επηρέασε τα ήθη και τα έθιμα των λαών που έζησαν και ζούν κάτω από τη σκιά της δημιουργώντας με το πέρασμα των χρόνων έναν εντελώς ιδιαίτερο πολιτισμό, τον Πολιτισμό της Ελιάς.

Το πολιτιστικό οδοιπορικό “Οι Δρόμοι της Ελιάς” γίνεται κάθε χρονο οδικώς, διανύει 16000 χιλιόμετρα και περνά από 22 μεσογειακές χώρες. Είναι ένα ταξίδι δύσκολο που για την πραγματοποίηση του χρειάζοντα αποφασιστικότητα, τόλμη και απεριόριστη αγάπη για την ελιά.

Λέει η ελιά στον αφέντη της:
“Φρόντισε με να σε θρέψω.
Πότισε με να σε πλουτίσω”

( παροιμία από τη Μεσόγειο )