Φορτέτζα, το Ενετικό Kάστρο στο Ρέθυμνο

Η Φορτέτζα (Fortezza), που πολλές φορές λέγεται λανθασμένα “Φορτέτσα”, είναι το Ενετικό Κάστρο στο Ρέθυμνο, το οποίο δεσπόζει στο λόφο Παλαιόκαστρο, σχεδόν μέσα στο κέντρο της παλιάς πόλης. Η Φορτέτζα είναι ορατή από κάθε γωνία της πόλης, ενώ παράλληλα έχει πανοραμική θέα σε όλο το Ρέθυμνο και στην δυτική ακτή, κρύβοντας μέσα της ιστορία αιώνων.

Περιεχόμενα

Η ιστορίας της Φορτέτζας Ρεθύμνου

Σύμφωνα με μία θεωρία, ο λόφος πάνω στον οποίο χτίστηκε η Φορτέτζα, στη μακρινή αρχαιότητα ήταν νησίδα, η οποία ενωνόταν με την Κρήτη μέσω μίας στενής λωρίδας γης. Στη διάρκεια των αιώνων με προσχώσεις ενοποιήθηκε με τη στεριά παίρνοντας τη μορφή που έχει σήμερα.

Σ’ αυτό το χώρο πιθανώς να ήταν η ακρόπολη της αρχαίας πόλης Ρίθυμνα με ναό του Απόλλωνα και ιερό της Αρτεμης, αν και αυτό δεν έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά μέχρι σήμερα. Τον 3ο αιώνα μ.Χ., στα Ρωμαϊκά χρόνια, στο λόφο του Παλαιόκαστρου αναφέρεται ναός της Αρτέμιδος Ροκκαίας (το Ροκκαία πιθανώς προέρχεται από το λατινικό “Rocca“, που σημαίνει κάστρο ή φρούριο σε απόκρημνο ύψωμα). Στα χρόνια εκείνα το Ρέθυμνο ήταν κωμόπολη ανεξάρτητη με δικό της νόμισμα, αλλά όχι ιδιαίτερα ισχυρή.

Κατά τη 2η Βυζαντινή περίοδο (10ος-13ος μ.Χ.) ανατολικά από το λόφο Παλαιόκαστρο διαμορφώνεται μία πρώτη μορφή τειχισμένου οικισμού μικρής έκτασης, το Castrum Rethemi ή Castel Vecchio ή Antico Castello (παλιό κάστρο) όπως ονομάστηκε από τους Ενετούς αργότερα.

Στις αρχές του 13ου μ.Χ. αιώνα, ο Γενοβέζος πειρατής Πεσκατόρε, διεκδικητής του νησιού και αντίπαλος των Ενετών, φαίνεται ότι επισκευάζει την βυζαντινή οχύρωση που περιέκλειε τα κτίρια της μικρής πόλης και βρίσκονταν κοντά στο λιμάνι. Το Castrum Rethemi διατηρήθηκε και μετά την Ενετική κατάληψη του νησιού τον 13ο αιώνα μ.Χ., αλλά δυστυχώς σήμερα από την οχύρωση με τους ορθογώνιους πύργους και τις 2 πύλες δεν σώζεται τίποτα.

Οι Ενετοί, ως ναυτικό κράτος, επεδίωξαν να χρησιμοποιήσουν το Ρέθυμνο σαν καταφύγιο και ενδιάμεσο σταθμό μεταξύ Ηρακλείου και Χανίων φτιάχνοντας λιμάνι, έστω και μικρό. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην ανάπτυξή του Ρεθύμνου σε πόλη και η επέκταση του οικισμού επέβαλε την ανάγκη νέων οχυρώσεων.

Την ανάγκη της δημιουργίας στο Ρέθυμνο του κάστρου της Φορτέτζας ανέδειξαν τα γεγονότα που ακολούθησαν στη Κρήτη από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα, δηλαδή η τούρκικη απειλή και η εξέλιξη των πυροβόλων όπλων, μετά την ανακάλυψη και ευρεία διάδοση της πυρίτιδας. Όλα αυτά συντέλεσαν ώστε να αποφασίσει η Βενετία τη στρατιωτική και αμυντική οργάνωση της Κρήτης.

Στο πρόγραμμα αυτό εντάχθηκε και το Ρέθυμνο και αποφασίστηκε να χτιστούν τείχη με σχέδιο του Βερονέζου αρχιτέκτονα Michele Sanmicheli. Η θεμελίωση ξεκίνησε στις 8 Απριλίου του 1540 και τέλειωσε με αργούς ρυθμούς λίγο πριν το 1570.

Τα τείχη του Ρεθύμνου αποτελούσαν στοιχειώδη αμυντικά έργα, που δυστυχώς δεν ήταν αρκετά για να αντέξουν την επίθεση από τον Ουλούτζ Αλή Ρέις (Uluc Ali Reis), Ιταλό στην καταγωγή που είχε συλληφθεί από τους άντρες του Μπαρμπαρόσσα και αλλαξοπίστησε μετά από κάποια χρόνια, ο οποίος κατάφερε να γίνει πασάς στο Αλγέρι και να πάρει μέρος σε πολλές μάχες εναντίον των χριστιανών της Μεσογείου. Το 1571 Ο Ουλούτζ Αλή επιτέθηκε στο Ρέθυμνο με 40 γαλέρες. Οι Ενετοί το είχαν εγκαταλείψει αφήνοντας μια μικρή φρουρά με 100 άντρες, που δεν κατάφεραν να προβάλουν ουσιαστική αντίσταση. Ο Ουλούτς Αλή εύκολα εκπόρθησε τα τείχη του Ρεθύμνου και κατέστρεψε ολοσχερώς την πόλη.

Μετά από αυτή τη καταστροφή φάνηκε η ανάγκη ουσιαστικής οχύρωσης της πόλης και οι αρμόδιοι τοπικοί παράγοντες, Ρεθυμνιώτες και Βενετοί, ο απλός λαός του Ρεθύμνου αλλά και η Βενετική Γερουσία, αποφάσισαν να κατασκευάσουν ένα οχυρό που θα μπορούσε να περιλάβει όλες τις κατοικίες της πόλης του Ρεθύμνου. Σαν η καταλληλότερη θέση επιλέχτηκε ο λόφος του Παλαιόκαστρου. Έτσι, ξεκίνησε η θεμελίωση της Φορτέτζας, ενός εκ των μεγαλύτερων και αρτιότερων οχυρωματικών έργων που δημιούργησε στη Κρήτη η κατοχή των Ενετών.

Η Φορτέτζα χτίστηκε σύμφωνα με το προμαχωνικό σύστημα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, δηλαδή προμαχώνες, οι οποίοι ενώνονταν μεταξύ τους με τμήματα ευθύγραμμων τειχών με μεγάλο πλάτος και με κλίση εξωτερικά ώστε να εξοστρακίζονται τα βλήματα των εχθρών χωρίς να προκαλούν φθορές στο οχυρό.

Για τη κατασκευή του φρουρίου της Φορτέτζας, εφαρμόστηκε το αρχικό σχέδιο του αρχιτέκτονα Sforza Pallavicini στη συνέχεια όμως κρίθηκαν αναγκαίες κάποιες τροποποιήσεις, βελτιώσεις και επεκτάσεις για να ολοκληρωθεί η ανέγερση του φρουρίου.

Τη πρώτη πέτρα στα θεμέλια της Φορτέτζας, τοποθέτησε ο Βενετσιάνος Ρέκτορας Alvise Lando στις 13 Σεπτεμβρίου του 1573 και ως το 1580 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες στον περίβολο και στα δημόσια κτίρια που υπήρχαν μέσα σε αυτόν.

Στα χρόνια που χρειάστηκαν για να κτιστεί η Φορτέτζα δούλεψαν αγγαρεία 107.142 Κρητικοί και 40.205 επιταγμένα ζώα, ενώ αναφέρεται ότι υπεύθυνος για το χτίσιμο ήταν ο πρωτομάστορας Γ. Σκορδύλης.

Ο ρόλος της Φορτέτζας στο Ενετικό Ρέθυμνο

Αμέσως όμως μετά το τέλος των εργασιών διαπιστώθηκε ότι ο χώρος που απέμεινε μέσα στη Φορτέτζα για τη κατασκευή ιδιωτικών κατοικιών ήταν ελάχιστος, οπότε το φρούριο καθορίστηκε ως δημόσιας χρήσης και μονάχα σαν έσχατο καταφύγιο των κατοίκων της πόλης σε περίπτωση πολιορκίας.

Αναφέρεται ότι, αν και οι ίδιοι οι Ρεθυμνιώτες είχαν ζητήσει το κτίσιμο του φρουρίου της Φορτέτζας, εν τούτοις μετά την ολοκλήρωσή του αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν την ανασφάλεια του πυρπολημένου Ρεθύμνου με τα ευκολοπάτητα τείχη και να αποκτήσουν τη σιγουριά της ασφάλειας που υποσχόταν η οχυρωμένη Φορτέτζα.

Η μία εξήγηση για την περίεργη αυτή άρνηση, είναι ότι οι κάτοικοι του Ρεθύμνου ήδη από το 1571 είχαν αρχίσει ξανά να κτίζουν τα σπίτια τους με τα υλικά από τα προηγούμενα τείχη. Εννέα χρόνια μετά, όταν ολοκληρώθηκε η κατασκευή της Φορτέτζας, δεν ήταν διατεθειμένοι να ξεσπιτωθούν ξανά.

Φαίνεται όμως πως αυτό είναι μόνο το ένα σκέλος της αλήθειας αφού όπως δείχνουν τα πράγματα, οι Βενετοί δεν είχαν κτίσει το κάστρο για να προφυλάξουν τους πολίτες, αντίθετα με ότι προπαγάνδιζαν. Οι λόγοι που συνηγορούν προς τη παραπάνω άποψη είναι πολλοί:

Οι Ενετοί κατακτητές ήταν λογικό να νοιαστούν πρώτα για τους δικούς τους ανθρώπους και μετά για τους Κρητικούς.
Κανένα κτίσμα μέσα στη Φορτέτζα δεν φαινόταν από κατασκευής του να προορίζεται για τους υπόδουλους Κρητικούς. Για παράδειγμα, η μοναδική εκκλησία του Αγίου Νικολάου που βρίσκονταν μέσα στη Φορτέτζα ήταν καθολική, άρα χτίστηκε για τους ίδιους τους Ενετούς και όχι για τους Ορθόδοξους Ρεθυμνιώτες.
Με βάση τη γνωστή απογραφή του Καστροφύλακα , η πόλη του Ρεθύμνου είχε 4.782 κατοίκους το 1583, και αντικειμενικά, ο διαθέσιμος χώρος στη Φορτέτζα ήταν αδύνατο να στεγάσει όλο αυτό τον κόσμο μαζί με τη δύναμη της φρουράς και τις Διοικητικές υπηρεσίες.

Ουσιαστικά δεν υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα ασφαλής οχύρωση καθώς ελαττώματα της αναφέρονται ήδη στα 1602 μ.Χ. σε αναφορά του Βενετού Benetto Moro όπως η έλλειψη τάφρου (το εξωβούργιο, δηλαδή ο χώρος αμέσως έξω από τα τείχη της Φορτέτζας, αποτελούσε κατοικημένη ζώνη) και αντερείσματος (το τείχος ήταν χαμηλό, χωρίς αρκετή ενίσχυση), γεγονός που καθιστούσε εύκολη την εκπόρθηση του οχυρού με σκάλες.

Παράλληλα ιδιομορφίες του εδάφους, η μικρή του έκταση καθώς και οικονομικές δυσκολίες και συνεχείς τροποποιήσεις του αρχικού σχεδίου, οδήγησαν στην εφαρμογή των γενικών μόνο κανόνων κατασκευής φρουρίων με προμαχώνες. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το μικρό ανασφάλιστο λιμάνι του Ρεθύμνου δεν ήταν κατάλληλο για τις βενετσιάνικες γαλέρες, καταλήγει κάποιος στο παρακάτω συμπέρασμα: η Φορτέτζα του Ρεθύμνου κάλυπτε τις ανάγκες της ενετικής φρουράς και της διοίκησης, αλλά δεν ήταν φτιαγμένη για να αντέξει σε μια μακριά πολιορκία και να ενισχύσει ουσιαστικά την άμυνα της Κρήτης απέναντι στην τούρκικη απειλή. Αυτό φάνηκε από το ότι έπεσε στα χέρια των τούρκων σε 23 μόνο μέρες, ενώ το φρούριο του Χάνδακα (Ηράκλειο) άντεξε 21 ολόκληρα χρόνια.

Η Φορτέτζα κατά την Τουρκοκρατία

Το Ρέθυμνο έπεσε στους Οθωμανούς το 1646. Κατά τη διάρκεια της τούρκικης κατοχής η οργάνωση της Φορτέτζας δε φαίνεται να υπέστη σημαντικές αλλαγές, αν και οι πληροφορίες που μας παραδίδονται δεν μπορεί να θεωρηθούν επαρκείς.

Αρκετά νωρίς οι Τούρκοι μετέτρεψαν τον Ενετικό καθεδρικό ναό του Αγίου Νικολάου μέσα στη Φορτέτζα σε τέμενος του Sultan Ibrahim. Παράλληλα αυξήθηκε ο αριθμός κατοικιών κυρίως στη νότια και ανατολική πλευρά του φρουρίου, καθώς εκεί εγκαταστάθηκε η τουρκική φρουρά και η διοίκηση.

H Φορτέτζα τον 20ο αιώνα

Στις αρχές του 20ου αιώνα το εσωτερικό της Φορτέτζας ήταν σχεδόν ολόκληρο οικοδομημένο. Από τα πρώτα όμως μεταπολεμικά χρόνια άρχισε η μεταφορά των κατοίκων που έμεναν μέσα στη Φορτέτζα σε άλλα σημεία του Ρεθύμνου.

Η επέκταση αυτή του Ρεθύμνου είχε σαν αποτέλεσμα την ολοκληρωτική σχεδόν εξαφάνιση του χερσαίου τείχους και της μικρής τάφρου που το περιέβαλλε. Μέσα στη Φορτέτζα κατεδαφίστηκαν όλα τα ερειπωμένα κτίσματα που ήταν ως επί το πλείστον τούρκικες κατοικίες. Σήμερα δεν σώζεται κανένα τούρκικο κτίριο, αλλά διατηρούνται αρκετά ενετικά. Ακόμα και το τούρκικο τζαμί, αρχικά ήταν ενετικός ναός που μετατράπηκε από τους τούρκους σε τζαμί.

Η συνεχής και ποικίλη χρήση της Φορτέτζας στη διαδρομή των αιώνων, αλλοίωσε την αρχική της μορφή όχι μόνο εσωτερικά αλλά και εξωτερικά. Το φρούριο χρειάστηκε μια εικοσαετία περίπου για να αποκατασταθούν οι φθορές και να απομακρυνθούν τα πορνεία του Ρεθύμνου που βρίσκονταν εκεί. Αξίζει να σημειωθεί πως η Φορτέτζα για ένα μεγάλο διάστημα φιλοξένησε ακόμα και τις φυλακές του Ρεθύμνου.

Σήμερα σώζεται ακέραιος ο οχυρός περίβολος της Φορτέτζας και συνεχίζεται η αναστύλωση σε κάποια κτίρια μέσα σ’αυτή. Ετσι, ο επισκέπτης παίρνει μια ικανοποιητική εικόνα από την Φορτέτζα τον καιρό των Ενετών.

Περιήγηση στη Φορτέτζα

Στη Φορτέτζα μπορείτε να πάτε είτε μέσα από τα στενά της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου, είτε ευκολότερα ακολουθώντας τον παραλιακό δρόμο που ξεκινά πίσω από το παλιό ενετικό λιμάνι. Ακολουθήστε τον παραλιακό δρόμο που περνά μπροστά από ταβέρνες και καφετέριες για 200-300 μέτρα μέχρι το μικρό πάρκιγκ στα αριστερά σας, απ όπου ξεκινούν τα σκαλοπάτια που ανηφορίζουν προς το κάστρο. Τη Φορτέτζα τη βλέπετε ακριβώς από πάνω σας, οπότε δεν υπάρχει περίπτωση να μην τη βρείτε.